Γκράφιτι ή τέχνη του δρόμου; Λάθος ερώτημα

To άρθρο της αντιδημάρχου της Κοινωνίας των Πολιτών και Καινοτομίας Αμαλίας Ζέπου αναφέρεται στον συντονιστικό ρόλο που ανέλαβε ο δήμος Αθηναίων για μια βιώσιμη λύση στο πρόβλημα του παραβατικού «οπτικού θορύβου».

Το γκράφιτι έχει συνδεθεί παγκοσμίως με την υποβάθμιση του δημόσιου χώρου και την έλλειψη αισθήματος ασφάλειας στις γειτονιές των πόλεων. Το πρόβλημα είναι σύνθετο και στενά συνδεδεμένο με την ευρύτερη οικονομική και κοινωνική συγκυρία. Αλλά ακόμα και σε πόλεις όπως η Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ ή το Λονδίνο όπου κατάφεραν να το μειώσουν, το γκράφιτι θεριεύει στα υποβαθμισμένα τους προάστια και στους σκοτεινούς τους δρόμους.

Στην Αθήνα, όπου άλλα πιο τρανταχτά ζητήματα απορρόφησαν την προσοχή των αρχών, δημιουργήθηκε μια αντίληψη της πόλης ως γυμνού καμβά για αυτοσχέδια έκφραση. Για τους καλλιτέχνες δρόμου αναδείχθηκε η ιδανική «πρωτεύουσα του γκράφιτι», παγκοσμίως ελκυστική για όσους θέλουν να πειραματιστούν πάνω στις αφύλακτες δημόσιες επιφάνειες.

Ορισμένα εντυπωσιακά γκράφιτι, καμιά φορά μικρά αριστουργήματα, έδωσαν έδαφος σε μια παράλληλη συζήτηση περί τέχνης σε καιρούς οικονομικής κρίσης με κοινωνιολογικές ερμηνείες για τη δημιουργικότητα που γεννιέται από την αντίδραση στα αίτιά της. Όροι όπως «tagging», «bombing», «murals», «lettering» έγιναν της μόδας.

Ωστόσο, ο ρόλος ενός δήμου δεν είναι να παριστάνει τον κριτικό τέχνης. Ο ρόλος του είναι να ενθαρρύνει την οικειοποίηση του δημόσιου χώρου σε ενεργούς πολίτες, αλλά και να εμπνέει την ευθύνη που πρέπει να έχουν οι κάτοικοι για την ίδια τους την πόλη. Δεν είναι δουλειά του Δήμου να αφουγκράζεται τι είναι τέχνη του δρόμου, τι είναι «μουντζούρα» και τι πρέπει να σβηστεί ή να προστατευθεί.

Ο δήμος Αθηναίων επέλεξε έναν ρόλο συντονιστή σε μια σύνθετη λύση η οποία εξασφαλίζει τη σταδιακή, βιώσιμη και μακροχρόνια στρατηγική αντιμετώπισης μιας πραγματικότητας που οδήγησε σε ολέθριο οπτικό βανδαλισμό της πόλης.

Χωρίς τεχνικές υποδομές για τη νέα αυτή πρόκληση, χωρίς τον έλεγχο της ΕΛ.ΑΣ. για την αντιμετώπιση του συνεχούς βανδαλισμού, και με ελάχιστους πόρους, ο δήμος Αθηναίων ανέπτυξε από το καλοκαίρι του 2013 μια πολυεπίπεδη, ολοκληρωμένη και πιλοτικά δοκιμασμένη στρατηγική για να μπορέσει να αντιστρέψει αποτελεσματικά το φαινόμενο του παραβατικού «οπτικού θορύβου».

Ιδού τα 7 συστατικά της:

1. Διατήρηση καθαρών επιφανειών. Το στοίχημα ενός δήμου δεν είναι να ισχυριστεί ότι μπορεί να καθαρίσει μια ολόκληρη πόλη. Μπορεί όμως να συμβάλει στη διατήρηση των καθαρισμένων επιφανειών. Ξέρουμε από άλλες μεγάλες πόλεις του κόσμου ότι ο συστηματικός και άμεσος καθαρισμός μειώνει δραματικά την πιθανότητα επανάληψης νέου «χτυπήματος» γκράφιτι σε καθαρισμένες επιφάνειες. Από το 2017, υπάρχει ειδική υπηρεσία του τμήματος καθαριότητας (καλείτε τη γραμμή εξυπηρέτησης του δημότη στον τετραψήφιο αριθμό 1595) που ανταποκρίνεται άμεσα σε κλήσεις για καθαρισμό επιφανειών όπου έχει εφαρμοστεί υλικό προστασίας. Το σύστημα αυτό αναπτύχθηκε πιλοτικά με αφετηρία όλη την οδό Πανεπιστημίου. 

2. Εισαγωγή νέων καθηκόντων στις υπηρεσίες καθαριότητας του δήμου. Από την αρχή της θητείας Καμίνη, πάλευαν οι υπηρεσίες να λύσουν τον γρίφο της καθαριότητας στη μεγαλούπολη. Το νέο σισύφειο ζήτημα του γκράφιτι ξεπερνούσε τις μειωμένες δυνάμεις των υπαλλήλων εκείνο το διάστημα. Μετά από επάλληλες δοκιμές ανάπτυξης νέων δεξιοτήτων, και χάρη στο «πείραμα» της οδού Πανεπιστημίου, εντοπίστηκε η ρεαλιστική δυνατότητά τους να εποπτεύουν και να συντηρούν. Το 2016 καθαρίστηκαν σημαντικές επιφάνειες από εξωτερικούς συνεργάτες στην οδό Πειραιώς, μεταξύ Ομόνοιας και Ιεράς Οδού, δημοτικά κτίρια, σχολικά κτίρια και πολλά ακίνητα στις δημοτικές κοινότητες. Όλα αυτά συνέβαλαν στη σταδιακή εκπαίδευση συντήρησης καθώς και στον ρόλο εποπτείας υπαλλήλων του δήμου, δύο κομβικής σημασίας παράμετροι για τη βιώσιμη επιτυχία του εγχειρήματος.

3. Εκπαίδευση του κοινού με έναν χρηστικό οδηγό που εξηγεί στους κατοίκους της Αθήνας με ποιον τρόπο καθαρίζεται και αντιμετωπίζεται το γκράφιτι. Μην ξεχνάμε ότι υπεύθυνοι για τις προσόψεις τους είναι οι ίδιοι οι ιδιοκτήτες των κτιρίων. Ο οδηγός που ενημερώνει τους δημότες για βασικές εξειδικευμένες τεχνικές, κυκλοφορεί σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή από τον Απρίλη του 2017. (https://issuu.com/synathina/docs/syna.009_katharismos-fin-a5-web)

4. Ανάπτυξη και συντονισμός δικτύου με ιδιοκτήτες εμβληματικών κτιρίων του ιστορικού κέντρου. Από το 2016, ο δήμος πλησίασε πόρτα-πόρτα τους ιδιοκτήτες ή τους χρήστες κάθε κτιρίου της οδού Πανεπιστημίου για να ενθαρρύνει όσους από μόνοι τους καθαρίζουν τις επιφάνειες, και να βοηθήσει όσους δεν είχαν την γνώση ή τα μέσα να το κάνουν. Από τα συνολικά τετραγωνικά μέτρα επιφανειών, το 95% είναι σήμερα καθαρά και διατηρούνται καθαρά, ενώ περισσότεροι από τους μισούς ιδιοκτήτες κτιρίων (85%) έχουν γίνει μέλη του δικτύου. Παρακάτω ευχαριστούμε όλους όσοι έχουν στηρίξει αυτή την πρωτοβουλία.

5. Ανάπτυξη και συντονισμός δικτύου με οργανώσεις και πολίτες. Πολλές οργανώσεις έχουν κινητοποιηθεί με δικά τους μέσα και πρωτοβουλίες για να προστατέψουν την πόλη ενάντια στην καταστρεπτική επίπτωση του γκράφιτι. Χαρακτηριστικά, η επίμονη οργάνωση Let’sdoitGreece που κάθε χρόνο συντονίζει μια εθνική εκστρατεία καθαρισμού, το Δίκτυο Οργανώσεων και Πολιτών για το Ιστορικό Κέντρο (με 11 συλλόγους της Αθήνας) σε συνεργασία με την Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, η οργάνωση εθελοντισμού ethelon, η Sympraxisκαθώς και μεμονωμένοι πολίτες έχουν από μόνοι τους προσεγγίσει το δήμο για να συντονιστούν και να οργανώσουν αποτελεσματικά δράσεις καθαρισμού σε συγκεκριμένα σημεία της Αθήνας. Ο ρόλος του δήμου, σε αυτή την περίπτωση, είναι να στηρίξει τις πρωτοβουλίες τους ώστε να έχει αντίκτυπο, όσο μικρής κλίμακας και αν είναι η δράση. Μεγάλη συνεισφορά σε τέτοιες πρωτοβουλίες ήρθε από την εταιρεία Kärcher, που με αποκλειστική διαμεσολάβηση του δήμου, έδωσε 25 επαγγελματικές μονάδες καθαρισμού που εξασφαλίζουν τοπικά την διατήρηση καθαρών επιφανειών. Τα μηχανήματα μπορούν να δανειστούν, με τον συντονισμό του συνΑθηνά του δήμου Αθηναίων, όσοι θέλουν να διατηρήσουν τις προσόψεις τους καθαρές, ενώήδη οι 18 μονάδες χρησιμοποιούνται. Ενδεικτικά, τέτοιες δράσεις έγιναν στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης, στην Πλατεία Κουμουνδούρου, στην Πλάκα, στο Θησείο, στα Εξάρχεια, στα σκαλάκια της οδού Λυκαβηττού στο Κολωνάκι, στου Ψυρρή, στην οδό Σκουφά και αλλού.

6. Ανοιχτό κάλεσμα σε καλλιτέχνες. Τα σύνθετα αίτια του γκράφιτι δε σηκώνουν μονολιθική αντίδραση από έναν δήμο. Το ότι ένας δήμος δεν παριστάνει τον κριτικό τέχνης δε σημαίνει πως δεν μπορεί να καταλάβει τη διαφορά μεταξύ ατόμων που καταστρέφουν προσόψεις κτιρίων και ατόμων που νοιάζονται για την εικόνα της πόλης: Σε συνεργασία με νέους καλλιτέχνες, κατόπιν ανοιχτής πρόσκλησης, «έντυσε» τα ιδιαιτέρως ευάλωτα σε βανδαλισμούς ΚΑΦΑΟ (χαρακτηριστικά κουτιά του ΟΤΕ), με ζωγραφιές που σήμερα μετατρέπουν την πιλοτική περιοχή του εμπορικού τριγώνου σε υπαίθρια έκθεση. Ξεχωρίζοντας τον οπτικό βανδαλισμό από το συμμάζεμα, ο δήμος ανέπτυξε επίσης έναν ρόλο διαμεσολαβητή μεταξύ ιδιοκτητών που το επιθυμούν και καλλιτεχνών που έρχονται με δομημένες προτάσεις για να στολίσουν προαύλια σχολείων ή τυφλές επιφάνειες του αστικού τοπίου. Όπως στην περίπτωση του μεγάλου γκράφιτι της Πειραιώς (τα ανάποδα χέρια διάσημου έργου του Dührer) ο δήμος Αθηναίων ανέλαβε να διατηρηθούν ακέραια αυτά τα σημεία, εφαρμόζοντας προστατευτικό υλικό και ανταποκρινόμενος άμεσα σε νέους βανδαλισμούς.

7. Ανάπτυξη τεχνογνωσίας με εξειδικευμένους εξωτερικούς εργολάβους. Από το 2016, στο «τρίγωνο» των 110 στρεμμάτων μέσα στο ευρύτερο εμπορικό τρίγωνο, με χορηγία από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, εφαρμόζεται ένα πιλοτικό ολοκληρωμένο πρόγραμμα αναβάθμισης και τήρησης κανόνων στο δημοφιλές αυτό σημείο της Αθήνας. Μεταξύ πολλών άλλων παρεμβάσεων, κερδήθηκε το στοίχημα απόλυτου «συμμαζέματος» του γκράφιτι, μέσα από τον καθαρισμό, την προστασία και την διατήρηση της καθαριότητας στις προσόψεις καταστημάτων και κτιρίων σε συνεργασία με εξωτερικούς εργολάβους. Συγκεκριμένα, αφαιρέθηκε γκράφιτι από επιφάνειες 7.000 τμ, εκ των οποίων 42 ρολά καταστημάτων με την συμμετοχή περισσότερων από 100 επιχειρηματιών της περιοχής. Όπως και στο παρελθόν στην οδό Αθηνάς (2013), αυτό δεν θα μπορούσε να έχει επιτευχθεί χωρίς εξειδικευμένη γνώση (βγαίνουν όλο και πιο κατάλληλα υλικά αφαίρεσης και προστασίας) αλλά και την ανάπτυξη νέων όρων συνεργασίας η οποία επιβάλλεται όχι μόνο με έναν αλλά με όλους τους εργολάβους που ασχολούνται με το αντικείμενο. Ανάμεσά τους δεν μπορεί να μην αναφερθούν οι Διονύσης Παρασκευόπουλος, Ηλίας Ανδρεόπουλος και Στέφανος Κονιδιάρης καθώς και άλλοι επαγγελματίες που με ζήλο εκπαίδευσαν, εκπαιδεύτηκαν και επέμειναν προσφέροντας συχνά την δουλειά τους οικειοθελώς.

 Όλα τα παραπάνω αποτελέσματα συνθέτουν μια ενιαία στρατηγική η οποία βασίζεται σε κινήσεις δοκιμασμένες σε μικρή κλίμακα, που σε μεγάλο βαθμό παραμένουν αθέατες σε μια πόλη σαν την Αθήνα. Αθέατη όμως δεν είναι η συμμετοχή αυξανόμενου αριθμού πολιτών που έδειξαν ότι με την στήριξη του δήμου ανταποκρίνονται σε μια ολοκληρωμένη προσπάθεια. Το στοίχημα τώρα είναι να μεγαλώσει η κλίμακα στο κάθε ένα από τα διαφορετικά επίπεδα αντιμετώπισης: ο καθαρισμός, η εκπαίδευση, η συντήρηση, η δικτύωση, και η σταδιακή εκμάθηση των ίδιων των υπαλλήλων έχουν προσελκύσει υποστηρικτές από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Εδώ, το AthensPartnership, ένας νέος φορέας που διαχειρίζεται δωρεές ιδιωτικών πόρων σε όφελος του δημόσιου τομέα, διαχειρίστηκε τον καθαρισμό και τη διατήρηση καθαριότητας στην εμβληματική περιοχή του μικρού τριγώνου αλλά και προσέλκυσε νέες χορηγίες ώστε η κλίμακα της σύνθετης αντιμετώπισης να μεγαλώσει. Αυτά που έχουν ήδη κερδηθεί είναι μια συνέργεια που έφερε δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς στο ίδιο τραπέζι με πολίτες και οργανώσεις και μια νέα αντίληψη για την εικόνα της πόλης.

Ευχαριστούμε τα παρακάτω μέλη του δικτύου της Πανεπιστημίου που συνεργάστηκαν με το δήμο για τον καθαρισμό των εμβληματικών κτιρίων της οδού:
AegeanCollege, Bioway, Books+ (Πρώην Παπασωτηρίου), Cosmote, Eurobank, EurolifeERB, Inditex– Pull & Bear, TitaniaHotel, Zolotas, Zonar‘s, Αθηναϊκή Λέσχη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, Εθνική Πανγαία, Εθνική Τράπεζα, Ελευθερουδάκης, Καθολικός Καθεδρικός Ναός Αγ. Διονυσίου Αεροπαγίτη, Λουμίδης Καφεκοπτεία, MastihaShop, Νομισματικό Μουσείο, Ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετάννια, Όμιλος Πειραιώς, ΟΤΕ Estate, Πανεπιστημίου 40, Κτίριο της πρώην Εθνικής Κτηματικής Τράπεζας της Ελλάδος, Ρεξ-Εθνικό Θέατρο, ΣΤΑΣΥ ΜΕΤΡΟ, Τράπεζα , Φιλεκπαιδευτική Εταιρία, Οφθαλμιατρείο Αθηνών.

Το άρθρο της Αμαλίας Ζέπου δημοσιεύτηκε στην έντυπη και online έκδοση της «Athens Voice» στις 17 Μαΐου 2018.